30 Temmuz 2010 Cuma

Atatürk için yapılan Anıtlar

Cumhuriyetin ilk yıllarında, heykeltıraşlarımız büyük anıtlar yapacak kadar ustalaşmamışlardı. Bu sebeple, ilk Atatürk anıtları olan Sarayburnu (1926) ve Konya Atatürk Anıtları (1927) Avustralya'lı Heinrich Krippel'e yaptırıldı. 1927 yılında Ankara'da Ulus meydanına ve 1931'de Samsun'a dikilen anıt da aynı heykeltıraşa aittir. 1928 yılında yapılan İstanbul Taksim Cumhuriyet anıtıyla, İzmir Anıtı (1932) ve Etnografya Müzesi önündeki anıt (1927) İtalyan Pietro Canonica'nın eseridir.
Türk heykeltıraşlarının yetişmesiyle yurdun dört bir bucağında Atatürk anıtları, büstleri yapılmaya başlandı. Kenan Yontunç, Ali Hadi Bara, Yavuz Görey, Hüseyin Anka Özkan, Hakkı Atamulu, Nijat Sirel, Şadi Çalık, Hüseyin Gezer, Ratip Aşir Acudoğu, Nusret Suman, İsmail Gökçe, Ferit Özşen, Zühtü Müridoğlu, Gürdal Duar, Tamer Başoğlu, Haluk Tezonar, Tankut Öktem, Metin Yudanur ve Metin Haseki en çok Atatürk anıtı yapmış heykeltıraşlarımız arasındadır.

Image
Heinrich Krippel, Yeni Gün/Ulus Zafer Anıtı, 24 Kasım 1927
Ankara’da yayınlanan Yeni Gün Gazetesi ve Ankara Belediyesi’nin işbirliğiyle gerçekleştirilen anıt kuşkusuz yine bir “ideolojik aygıt”tır ve bu kez yazıdan da yararlanılır: “Türk milleti, muzaffer istihlâs ve istiklâl cidalini ve muazzam asrî inkılâplarını, en mânidar bir remz ile, en iyi ifade edebilecek şekli, yukarki hakiki timsalde buldu: Başkumandan Gazi Mustafa Kemal.” Satırları kaidenin en üst kenarını çevrelerken ön cephenin üst kısmındaki, “Artık bademâ, sinei millette bir ferdi mücahid olarak çalışacağım. 8 Temmuz 1919 Erzurum”; kaidenin sağ tarafındaki “Düşman ordusunu vatanın harimi ismetinde boğarak, behemahal naili halâs ve istiklâl olacağız. 6 Ağustos 1919.” ve kaidenin sol tarafında yer alan “Düşmanın anâsırı asliyesi imha edilmiştir. Ordular hedefiniz Akdenizdir, ileri. 1 Eylül 1922” satırlarıyla “zafere giden yol” betimlenmiş ve böylelikle görsel ideoloji desteklenmiştir.

Image
Seydişehir Atatürk Anıtı, 1973. Alüminyum ve bronz.
Seydişehir Alüminyum Tesisleri'nde yer alan anıt, endüstriyel kalkınmayı simgelemektedir.

Image
Conkbayırı’ndaki Atatürk Anıtı, Gelibolu.

Image
Heinrich Krippel, Sarayburnu Atatürk Heykeli, 3 Ekim 1926
Sarayburnu Atatürk Heykeli, Cumhuriyet ideolojisinin görselleştirilmesi yolunda atılan ilk adımdır. İstanbul Belediyesi tarafından diktirilen heykelin açılışı sonrasında Belediye yetkilileri Atatürk’ten bir telgraf alır: “Muhterem İstanbul Halkının ilk defa heykelimi dikmek suretiyle gösterdiği yüksek kadirşinaslıktan ve resm-i küşat münasebetiyle hakkımda izhar buyurulan necip hissiyattan dolayı samimi teşekkürlerimi arzederim. Sözün bundan sonrası heykeltıraşlarındır.” (Gültekin Elibal, Atatürk ve Resim-Heykel, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1973, s.194.) Evet, sözün bundan sonrası heykeltıraşlarındır ama heykeltıraşlar söz birliği etmiştir adeta ve hep aynı sözü yineleyeceklerdir.

Image
Heinrich Krippel, Samsun Anıtı, 15 Ocak 1932
Yeni Gün Anıtı’ndan sonra sıra Samsun’a gelir. Atatürk asker üniformasıyla betimlenirken şaha kalkmış atı da iktidarın şaha kalkmasına gönderme yapar. Kaidede yer alan kabartmalar da, Samsun’a çıkış ile başlayan ulusal Kurtuluş Savaşı öyküsünü konu edinmesiyle üst kısma katkıda bulunur.

Image
Pietro Canonica, Taksim Cumhuriyet Abidesi, 8 Temmuz 1928
Canonica’nın en iddialı ve belki de en olaylı anıtı İstanbul Taksim Meydanı’nda yer alan Cumhuriyet Abidesi olur. Olaylıdır çünkü Atatürk’ün ne giyerek betimleneceği bir türlü karara bağlanamaz. İlk öneriye göre, “Gazi Hazretleriyle Kumandan Paşalar, zab,t ve neferlerimizin ve ahalinin heykelleri kalpaklı olarak yapılmayacak ve bugünkü üniforma ile veyahut başı açık olarak yapılacaktır.” (Niyazi Ahmet Banoğlu, haz., Taksim Cumhuriyet Abidesi Şeref Defteri, İtimat Basımevi, İstanbul, 1973, s.15-16.) Daha sonra ise Abide Komisyonu toplanacak ve komisyon ile Maarif Vekaleti arasında geçen tartışmaları karara bağlayacaktır: “Burada tarihî hakikatlere boyun eğmek ve o günün kıyafetile içtimaî durumunu tespit etmek zaruridir.” (A.g.k., s.20) Son alınan karara göre abidenin Taksim yönüne bakan kısmında 30 Ağustos 1922 zaferi temsil edilir. Temsil edilen sahnelerde fotoğraflardan yararlanan Canonica, burada da 26 Ağustos Taarruzu sırasında Kocatepe’de, döneminde Milliyet gazetesinin fotoğrafçısı olan Ethem Hamdi Bey’in fotoğrafından yararlanır.

Image
Pietro Canonica, Ankara Sıhhiye Meydanı Atatürk Heykeli, 4 Kasım 1927
Canonica, Ankara’yı bezemeye devam eder. Etnografya Müzesi önünde yer alan heykelin açılışından beş gün sonra bu kez Sıhhiye Meydanı’nda yer alan heykelinin açılışı yapılır.

Image
Pietro Canonica, Ankara Etnografya Müzesi Atlı Atatürk Anıtı, 29 Ekim 1927
Yabancı heykeltıraşlar arasında ilişkiye geçilen ikinci sanatçı olan Canonica, Krippel’in Sarayburnu Atatürk Anıtı ve Konya Atatürk Anıtı’nı izleyen üçüncü heykeline imzasını atar. “Portreler, tanım gereği, sadece sıfatları değil aynı zamanda da kimlikleri tesis ve idame edilmeye çalışılan belli bir takım insanlara dairdir.” (Richard Leppert, Sanatta Anlamın Görüntüsü: İmgelerin Toplumsal İşlevi, (Çev. İsmail Türkmen), Ayrıntı Yay., İstanbul, 2002,s.200.) ve burada at üzerinde bir Roma İmparatoru gibi tanımlanan Atatürk kimliği, yeni bir ulusun önderi olarak idame edilir. Kaidedeki tunç panolarda yer alan Güneşin doğuşu, savaş meydanı, düşmanın teslim oluşu, Atatürk’ün Ankara’ya gelişi, kıyıda bir çarpışma ve Büyük Millet Meclisi konulu kabartmalar bu ideale hizmet ederken konu, en alt sırada yer alan zafer çelenkleriyle iyice pekiştirilir.

Image
Heinrich Krippel, Afyon Anıtı, 24 Mart 1936
İlk uygulanan heykel Sarayburnu Atatürk heykeli olsa da, ilk heykel fikri Konya’dan gelir ve Konya iline dikilecek olan heykel için Belediye Reisi Kâzım Bey, Gazi Hz.’den izin alır. (Gültekin Elibal, Atatürk ve Resim-Heykel, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1973, s.197.)
Anıtın kaidesi Krippel’e değil; Mimar Muzaffer’e ait. Aslında bu anıttan bağımsız olarak, Konyalı kadınlar için dikilecek olan bir anıt Konya Atatürk Heykeli’nin kaidesi. Milli Mimarlık Üslubu’nda ve Konya Karatay Medresesi’nin modeli olan anıtın, bir başka anıta kaide olarak seçilmesi tesadüf olmayıp bu seçimde “milli sanat” söyleminin izleri olsa gerek…
Bilindiği gibi bu anıtlar uygulamaya kondukları sıralarda dünya siyasetinde Hitler ve Mussolini’nin başını çektiği “tek ulus, tek lider, tek devlet” düşüncesi başat konumdadır. Kuşkusuz bu anıtlarda çalışan yabancı sanatçılar da bu düşüncenin etkisindedir. “Tek ulus, tek lider, tek devlet” düşüncesinin geçerli olduğu ülkelerde “faşist” estetikten söz edilebilir ve faşist estetikte bedenin yorumlanışını, bedenin devlet için bir model olduğu metaforu destekler. Bedenin organları gibi devletin bölümleri de uyum içinde fakat eşit olmayan bir şekilde çalışmalıdır. Başın kol ve bacaklar üzerinde egemen olması gibi hükümet de insanlar üzerinde egemendir. Yine de halk ve hükümet birbirine organik olarak bağlıdır ve devlet ulusla böyle kaynaşmaktadır. Faşist sanatta insan bedeninin her temsilinde amaç, bu metaforun önemini vurgulamak olmuştur. Beden gücü, dinçliği devletin özelliklerini yansıtmaya yöneliktir.

(Toby Clark, Sanat ve Propaganda Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2004, s.95.) İnsan bedeni ve devlet metaforu ilişkisini Krippel’in iki figürle bir savaşı verdiği Afyon Anıtı’nda da görmek mümkün…

Image
Pietro Canonica, İzmir Atlı Atatürk Anıtı, 28 Temmuz 1932
İzmir Atlı Atatürk Anıtı, Canonica’nın Türkiye’deki son uygulaması. Bu anıtta da Atatürk’ün Anadolu’daki kesin zaferini ve İzmir’in kurtuluşunu görselleştiriyor Canonica. “Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Eylül 1922.”

Image
Anton Hanak - Josef Thorak, Ankara Güven Anıtı, 1935
“Heykel sanatı bağlamında, akademik anlayış özellikle Almanya’da ırkçı bir yaklaşımı ön plana çıkarırken, Türkiye’de ırkçı olmayan bir milliyetçilik olgusunu vurgular ve kültür politikasına koşut olarak sınıfsız, imtiyazsız ve kaynaşmış bir toplum ideali ( köylü, işçi, aydın, asker) söz konusu heykellerde görselleştirilir.” (Nilüfer Öndin, Cumhuriyet’in Kültür Politikası ve Sanat 1923-1950, İnsancıl Yayınları, İstanbul, 2003, s.76)

Güven Anıtı’nın ön cephesinde de “güven” kavramıyla özdeşleştirilen Atatürk’ün yanında yer alan figür grubunda bu kaynaşmış toplum düşüncesini görmek mümkün. Arka cephede yer alan yaşlı-genç adam düalizmiyle de ülkeyi yöneten olgun kuşak ve gelecek nesili temsil eden genç kuşak metaforuna başvurulur. Köylüsü, işçisi, aydını ve askeri gibi genciyle yaşlısının da kaynaştığı bir toplum tipi çizilir böylelikle…

Image
Nijat Sirel, Bursa Atatürk Anıtı
Yabancı heykeltıraşlara karşı tepkilerin gitgide artmasıyla alanın Türk sanatçılara kalması söz konusu olur. Ancak anıt estetiğinde pek bir değişiklik olmayacak; akademik estetikteki anıt örnekleri uygulanmaya devam edecektir. Her ne kadar Nurullah Berk, 1937 tarihli Türk Heykeltraşları kitabında anıttan övgüyle söz etse ve “…bunu, Krippel ve Canonica’nın yapmış oldukları benzerlerine kıyas etmek şöyle dursun, faikiyetini pek kolaylıkla müşahede edebiliriz.” dese de model aynıdır: Atlı ya da ayakta sivil ya da askeri giysili Atatürk heykelleri…

Image
Nijat Sirel
İzmit Atatürk Heykeli

Image
Nijat Sirel, 1940
Bolu Atatürk Heykeli

Image
Ali Hadi Bara - Zühtü Müridoğlu, Zonguldak Atlı Atatürk Heykeli, 1946
Zonguldak Atlı Atatürk Heykeli, Ali Hadi Bara ve Zühtü Müridoğlu’nun birlikte gerçekleştirdikleri ilk heykel değildi. Türk sanatçılara anıt uygulamaları konusunda şans tanınmamasından yakınan Bara ve Müridoğlu, Zonguldak Atlı Atatürk ve İnönü heykellerinden iki yıl önce, İstanbul’da tam anlamıyla bir “meydan heykeli”ne imzalarını atmışlardı.

Image
Nusret Suman
Gaziantep Atlı Atatürk Heykeli

Image
Ali Hadi Bara, İstanbul Harbiye Orduevi Bahçesi’nde yer alan Atatürk Heykeli, 23 Nisan 1937
“Yıl 1937.Harbiye’de iki genç yedek subay adayı, bir Atatürk heykeli üzerinde harıl harıl çalışır dururlar. Maket hazırlanmış, kabul edilmiş, alçı çalışmaları sürdürülmektedir…I. Ordu Komutanı Fahrettin Altay çalışmaları inceler, beğenir ve gider. İkinci gün tekrar gelir:«Bu heykelde büyük bir hata var; bulun bakalım» der. Zeki ve Hadi adındaki iki genç sağ ayağı önde, sağ elinde dürbün sol eliyle Akdeniz’i gösteren heykele bakarlar, bir şey bulamazlar. Paşa, Atatürk’ün ileriye uzanan kolunu göstererek: «Kumanda sol elle verilmez» der. İki genç izah ederler. Sağ ayak önde olduğu için, heykelde denge unsuru olarak sol kolun ileriye uzanması gerektiğini anlatırlar. Paşa gider birkaç gün sonra, Dolmabahçe Sarayı’nda istirahat etmekte olan Atatürk, heykelin fotoğraflarını ister. Fotoğraflar Atatürk’e gittikten sonra bir telefon emri gelir: «Atatürk dürbünü sol eliyle tutar.»

Oysaki hatırlanacak olunursa, Zeki Faik İzer’e ait “İnkılap Yolunda” adlı tablodaki Atatürk figürü Ali Hadi Bara’ya aittir ve kompozisyona uygun olarak Atatürk’ün sol kolu ileridedir; ancak söz konusu olan heykel olunca tepkiler farklılaşır!

Image
Sabiha Ziya Bengütaş, Çankaya Atatürk Heykeli, 1951
Yukarıda Hadi Bara ve Zühtü Müridoğlu’nun Barbaros Anıtı için söylediklerimizi Sabiha Bengütaş’ın Atatürk Heykeli için de tekrarlamamız zor. Barbaros Anıtı’ndan 7 yıl sonra gerçekleştirilen Bengütaş’ın heykelinde yine 20 yıl öncesinin estetiği kendini gösteriyor.

Image
Hüseyin Anka Özkan
Ankara Kredi ve Yurtlar Kurumu Bahçesi Atatürk Anıtı

Image
Hakkı Atamulu, 23 Temmuz 1965
Erzurum Kongresi Anıtı, 23 Temmuz 1965

Image
Yavuz Görey, 1955
İstanbul Üniversitesi Atatürk ve Gençlik Anıtı

Image
Hüseyin Gezer, 1971
Ankara Hacettepe Üniversitesi Atatürk ve Gençlik Kompozisyonu

Image
Gürdal Duyar, Uşak Atatürk Heykeli, 1965
Gürdal Duyar, kütleye, dokuya önem veren ve sanat anlayışını bu yönde temellendiren bir isim. Bu anlayışı özellikle büstlerinde karşımıza çıkıyor ancak Duyar, Uşak Atatürk Heykeli’nde de bunu denemekten çekinmemiş ve bu heykel bu haliyle Atatürk heykeli tipolojisinden ayrılmakta ve belki de ölü Akademizm’den ayrılan yolu açmakta…

Image
Şadi Çalık, Ankara Ortadoğu Teknik Üniversitesi Atatürk Anıtı, 1966
…Bir gün, bir yaz günüydü, okula geldim, Şadi Çalık beni atölyeye sokmadı. ‘Niye hocam, ne oluyor, ne oldu?’ Öyle ya ben çırağıyım onun. ‘Gözünü severim senin’ dedi. ‘Kötüleme, gözünü bozma.’ (Aydın Engin (ed.), Mehmet Aksoy Çekicin Rüzgarında Kırk Yıl, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul, 2002, s.69.) Öğrencisi Mehmet Aksoy’a yukarıda alıntıladığımız ifadelerle ısmarlama Atatürk heykeli yaptığını söyleyen Şadi Çalık, Atatürk anıtları içinde en yetkin örneklerden birine imzasını atmıştır aslında: ODTÜ Atatürk Anıtı. Bir kaide üzerinde ayakta durup bir eliyle hedef gösteren ya da şaha kalkmış atının tepesinde bir Atatürk anıtı değildir Çalık’ınki. Aynı zamanda sanat kaygısını da taşıyan ender örneklerden biridir ve öğrencisi Aksoy’un deyişiyle “Türk heykelinin mezar taşları” olmaktan uzaktır.

Image
Tamer Başoğlu, Karşıyaka - İzmir, Atatürk ve Kadın Hakları Anıtı, 1972
Tamer Başoğlu’nun başarılı anıt uygulamalarından biri Karşıyaka Atatürk ve Kadın Hakları Anıtı. Bir anlamda da geçiş dönemi çalışmaları belki, salt figürden oluşan anıtlara bir alternatif. Ancak bu geçiş, Başoğlu’nda ters yönlü bir geçiş olmuş gibi görünmekte. Bu ters yöne gidişe en uygun örnek de İstanbul Beşiktaş’te yer alan 75. Yıl Anıtı!

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder